Podcast: van kennis naar wijsheid bij veiligheidsvraagstukken

In deze podcast spreken we met Hans Siepel. Hans is een bekend gezicht in het landschap van de crisiscommunicatie.

Het boek dat hij samen met Frank Regtvoort hierover schreef is een standaardwerk dat door menig communicatieprofessional is gelezen.

Het communicatiemodel dat in het boek centraal staat is een veel gebruikt handvat in de crisiscommunicatiestrategie.

Nog altijd heeft Hans in zijn boeken oog voor maatschappelijke problemen en hoe we hier een goed antwoord op kunnen geven, met de hermetische wijsheid als vertrekpunt. 

Een crisistijdsgewricht

Als we om ons geen kijken zien we op veel verschillende domeinen grote problemen. We zien allerlei soorten crises en mensen maken zich zorgen. Het zijn politiek en bestuurlijk heel erg ingewikkelde tijden.

Hans interpreteert deze tijd als een einde van een tijdperk. Een einde van een systeem die niet meer afdoende oplossingen kan bieden voor de problemen die we tegenkomen. 

Voor vele hedendaagse vraagstukken zijn eigenlijk geen goede oplossingen meer. Vraagstukken zijn haast existentieel en de vraag die speelt is of we er wel goed naar kijken.

Hans citeert Jan Rotmans die het huidige tijdperk ziet als periode van existentiële verandering. We zijn in transitie. De samenleving en het internationaal systeem zoals we deze kennen loopt tegen het einde. 
Waarom kunnen instituties niet meer leveren wat ze eigenlijk wel zouden moeten?

Hans beschrijft een situatie met zijn eigen schoonmoeder. Ze is erg ziek en heeft zorg nodig. Een goede plek met de juiste verzorging is niet leverbaar. Thuiszorg is vervolgens het antwoord met een heel peloton aan hulpverleners. Maar werkt dat wel?

Waar zijn schoonmoeder vooral behoefte aan heeft is aandacht maar lukt dat wel met het strakke tijdschema van welwillende verpleegkundigen en zorgverleners? Levert de zorg in Nederland wel wat er echt nodig is?

Hans: “We hebben een overschot aan experts, aan disciplines”.  De problemen worden niet of nauwelijks opgelost en worden bovendien steeds erger. Hans stelt dat de politiek zelf hier mede schuldig aan is. De politiek heeft bijvoorbeeld zelf de basis gelegd voor de stikstofcrisis nu. Het probleem ligt niet bij de boeren… Nee, het zijn politieke besluiten. 

De samenleving komt voor zichzelf op

De protesten en opstanden wereldwijd zijn goed te verklaren. De samenleving komt voor zichzelf op. De boodschap is dat wanneer de overheid niet meer levert, dat we het dan maar zelf doen. Mensen herontdekken dat ze zelf heel veel kunnen.

Het beeld dat we de overheid en experts nodig hebben is achterhaald. Dat is niet zo. Er zijn genoeg voorbeelden waaruit blijkt dat op kleine schaal zorgvoorzieningen worden georganiseerd met lage kosten. 

Steeds meer mensen komen tot het inzicht dat de laag met alle experts en instituties ons juist in de weg zitten. De samenleving is volgens Hans veel verder in hun denken, doen en laten. Dat staat op gespannen voet met de opvattingen van de instituties zelf. Zij denken dat ze van essentiële waarde zijn voor de samenleving. Dat er behoefte aan hen is. 

Er hangt ook veel aan vast, stelt Hans. Het gaat over macht, grote belangen en verdienmodellen. Een verandering hierin vraagt om een kritische blik, om zelfkritiek. Zijn wij als overheid niet zelf onderdeel van het probleem? Werkt onze manier van politiek bedrijven? Maar het antwoord is dan ook simpel. Nee, het werkt niet meer. Het is een gedegenereerd concept. 

Het valt hier trouwens nog wel mee want kijk even naar Amerika. Het maakt daar bijna niet meer uit of het waar of niet waar is. Politici kunnen van alles beweren. Principes in het bedrijven van politiek, beslissen op basis van argumenten, het toepassen van hoor en wederhoor, het is allemaal nep. 

Polarisatie

Dit is volgens Hans een groot probleem. Het leidt tot polarisatie. Er is geen westers land meer dat het niet gepolariseerd is. Mensen hebben wel door dat de crises vrij diepgaand zijn en dat er allerlei bedreigingen zijn.

Het is dan vrij logisch dat mensen oplossingen en antwoorden willen. Mensen komen dan op voor hun belangen en soms op een vrij extreme manier.

Iedereen lijkt zich hier wel in te herkennen maar het blijft veelal bij woorden. Het begint met moed, met een goede diagnose. Kan de politiek, kunnen instituties kritisch naar zichzelf kijken en zeggen: wij zijn zelf een deel van het probleem. Dit is een kernpunt van Hans zijn verhaal.

We staan voor een missie, om een belangrijke periode af te sluiten. We moeten leren onszelf opnieuw uit te vinden. Maar de vraag is, wat is het oude, en wat is het nieuwe? 

Hans pleit ervoor kritisch te zijn richting experts en wetenschappers. Soms lijkt de wetenschap een nieuwe religie te zijn. Zodra iets een wetenschappelijk label heeft wordt het een nieuwe objectieve werkelijkheid.

Maar dat is natuurlijk niet zo. Het is maar een deel van de waarheid. We berusten ons voor grote beslissingen op de wetenschap maar de aannames die hieraan ten grondslag liggen, die kloppen niet. 

We hebben behoefte aan moedige bestuurders. Die vragen durven stellen. Klopt dat wel? Vervolgens vraagt dit om het formuleren van antwoorden die wellicht in hoge mate afwijken van de oude systeemantwoorden. 

Haperende rechtstaat 

En het frame van de narcostaat? Het fenomeen dat criminele organisaties gigantisch veel geld verdienen met drugshandel en invloed proberen uit te oefenen op onze manier van leven, op de politiek en de rechtstaat..?
Volgens Hans moeten we dit zien in een bredere context.

Wat we zien is dat de betreffende instituties het niet meer aankunnen. Wat we zien is een implosie van alle gevestigde instanties. Niet alleen de politiek maar ook de media zelf en religieuze instituties. We zien een totale implosie van dat soort organisaties. 

Wanneer je de geschiedenis bekijkt en je observeert de signalen van een beschaving die zijn einde nadert, dan uit zich dat in moreel verval. Dat is wat we alom zien. Of dat nou bij religies is of in de politiek.

De manier waarop zij omgaan met waarheid, elkaar aanspreken, schofferen en kunnen beledigen. Dat zijn allemaal behoorlijke tekenen van een beschaving met moreel verval. Maar let op, het is niet de samenleving want daar zie je een tegengestelde beweging. Het zijn vooral de instituties. 

Opmerkelijk is dat binnen die organisaties gewone mensen werken die ook haarfijn weten dat het niet meer werkt op deze  manier. Als je die mensen vraagt wat de oorzaak is hoor je vaak hetzelfde. Het is het systeem.  

Ik herken dit zelf ook in de strafrechtketen. Wanneer iemand is opgepakt voor een delict, dan kan het maanden of soms meer dan een jaar duren voordat iemand voor de rechter verantwoording aflegt. En dat is inderdaad het systeem waar we nu in zitten. Officieren van Justitie en rechters zitten tot aan de nok toe vol met werk. 

Hans zegt dat het ook hier de overheid zelf is die de rechtstaat aantast, door de vele bezuinigingen die zijn doorgevoerd. Hoeveel rapporten zijn er wel niet verschenen? Hoeveel rechters en advocaten hebben al het woord gevoerd en gewaarschuwd: “Het gaat de verkeerde kant op, we zijn bezig met het ondermijnen van de rechtstaat”. Niet door criminele organisaties, nee. Door de overheid en de politiek zelf. Van binnenuit. 

Signalen wijzen op systeemcrisis

Kortom, alle signalen van al die verschillende crises bij elkaar geven aan dat ons hele systeem in crisis is. Al die bestuurders en mensen die in het veiligheidsdomein werken zien dat. Die zien dagelijks de resultanten ervan. Hans: “Politiemensen zien verwarde mensen op straat en denken: daar ben ik helemaal niet van… maar je hebt het wel te doen want de GGZ faalt”. 

Je ziet steeds meer mensen op straat leven. Daar hebben mensen last van. Als je met die mensen zelf praat, dan hoor je dat ze graag een woning zouden willen hebben maar dat ze die niet krijgen omdat ze gescheiden zijn, geen baan meer hebben of allerlei andere omstandigheden.

Het brengt op zich weer andere problemen met zich mee. Het is een opeenhoping van allerlei verschillende systemen. Door oud denken. Door de aannames die eraan ten grondslag liggen. 

Raak ook enthousiast 

Optimisme is ook belangrijk. Hans stelt voor om er ook een beetje enthousiast van te raken. Je mag namelijk alles opnieuw uitvinden. Je mag tot de ontdekking komen dat niet alles in beton gegoten is. Dat verhalen over wiskundige berekeningen over het einde der tijden een onjuist verhaal is. 

Hans wijst op de wijsheid die verscholen ligt in oeroude verhalen en sprookjes. Daarin zit een soort script dat steeds terug komt. Het is de standaard route van mythologische helden. Hoe ziet die eruit? Wat betekent het? 

Dat begint altijd met een oproep tot avontuur. Een crisis. Een crisis gooit je omver. Alle houvast is er niet meer. Je moet opstaan en opnieuw leren lopen. 

Een crisis is een uitnodiging

Een crisis is een uitnodiging om het gevecht aan te gaan. Met jezelf en met het grote geheel. Een gevecht aangaan met dat wat er ooit was. Op zoek naar het nieuwe. Die verhalen leren ons dat wanneer iemand dat gevecht aangaat, wijs wordt. Die persoon krijgt nieuwe inzichten.

Die persoon ontdekt bijvoorbeeld de kracht van andere woorden of een andere analyse. Dat deze belangrijk zijn. Dat er een andere werkelijkheid door ontstaat.  Dat is waarom crises niet negatief zijn. Het leven kan niet zonder crisis. Het is elke keer een uitnodiging.

Een oproep tot avontuur

Hoeveel mooie verhalen kennen we inmiddels van mensen die door crisis krachtiger zijn geworden, die zichzelf hebben herontdekt. Die daardoor een nieuw perspectief hebben, die zich hebben kunnen helen door die crisis.

Laten we nou in dat kleinere zien dat een crisis van betekenis is en dat lijden erbij hoort. Niet om het lijden zelf maar omdat het lijden niet voor niks in je leven gebeurt.

De wereldwijde systeemcrisis waar we nu in zitten gebeurt dus ook niet voor niks. Omdat het een uitdaging is, een oproep tot het avontuur. En dat avontuur is ergens voor bedoeld, om iets, de wereld, opnieuw te vinden.

Hans beschrijft de gebeurtenissen in de wereld waarin veel jongeren de straat op gaan om te protesteren. Als je goed luistert naar wat ze vragen, dan gaat het niet meer over bekende politieke ideologieën met slogans uit sociale of internationale solidariteit of het benadrukken van een religieuze identiteit.

Nee, waar ze om vragen is fatsoen en gerechtigheid. Ze vragen om een fatsoenlijk leven. De overheid moet gewoon leveren.

Dat zijn taal en woorden die de verschillen in de politiek voorbij gaat. En ze roepen het ook: “Het systeem is failliet”. Een beetje aanpassen of moderniseren is niet meer voldoende.

Nee, het systeem zelf is het probleem. Het is een wereldwijde beweging. Mensen staan op en zeggen: “Het gaat niet langer zo”. 

Maar hoe vertaalt dit zich naar de werkvloer?

Moed

Het begint volgens Hans met moed. De moed om tegen te spreken en vragen te stellen. Het is de moed om een publiek debat te starten met de instanties.

Als werknemer, leidinggevende of als bestuurder. Durven bestuurders de oppositie te kiezen? Hoe vaak moeten mensen op de werkvloer niet de rotzooi opruimen als gevolg van foute keuzes in het politieke debat? Accepteer dat niet meer!

Ik moet denken aan: de oproep tot burgerparticipatie, zelfredzaamheid.  Ligt dat niet in het verlengde van dit verhaal?

Hans moet erom lachen want het is typisch een term die een institutie bedenkt om burgers uit te nodigen vanuit de veronderstelling dat ze dat te weinig doen.

Hans wilt het omdraaien: we hebben behoefte aan institutionele participatie. In die zin dat die organisaties zich bewust worden dat zij niet meer de vragende partij zijn maar dat wij, de burgers, dat zijn. 

Eigen nieuwe kracht

We hebben als samenleving het vermogen om de zaken zelf goed te organiseren. Door alle kracht, professionaliteit en deskundigheid dat in de samenleving zit. Want vergis je niet, het zijn de burgers die de uitbreiding vliegveld Lelystad tegenhouden.

Het zijn de burgers die de rekensommen hebben gemaakt. Het zijn de burgers die de overheid op alle fouten wijst. 

Hans roept ons op te exploreren, te reflecteren en op zoek te gaan naar het nieuwe. Een krachtige bron van informatie, stelt Hans, zijn oude verhalen en sprookjes. Die bevatten oude en universele wijsheden. Het zijn bronnen van de hermetische wijsheid.

Vergis je niet want deze bron is al door miljoenen mensen in Nederland herontdekt. Kijk naar de opkomst van mindfulness bijvoorbeeld. Veel mensen ervaren een burn-out en ontdekken nieuwe krachten in zichzelf in een therapeutisch traject. Het zit allemaal van binnen!

Met welke inzichten wil je ons gesprek afsluiten? 

1. Ontdek dat je zoveel meer mag en kan
2. Relativeer de waarde van experts
3. Erken dat je vanuit jezelf en je team heel veel kunt
4. Wees bereid om je eigen rol en aandeel kritisch te bekijken
5. Erken dat dit een tijdsgewricht is waarin je keuzes moet maken
   1. Een deel van ons moet slopen
   2. Een ander deel van ons moet gaan bouwen

Moed is samenvattend het belangrijkste woord. En optimisme. Omdat de objectieve werkelijkheid niet bestaat maar dat we die elke dag maken. Het woord is daarin een heel belangrijk instrument. Met oog voor de ander. 

Onderschat het niet, wanneer mensen echt geholpen worden. Met een woord, met een bemoediging. Dat is dat de werkelijkheid die er ontstaat.

Professionals in het veiligheidsdomein en zeker ook bestuurders kunnen echt van grote waarde zijn. Niet alleen door te spreken maar ook door er gewoon te zijn, door de hand vast te houden, door te zeggen dat je sprakeloos bent.

Dat is allemaal goed. Dat is allemaal van betekenis. Het doet er allemaal toe.

Dank je wel Hans, voor dit mooie gesprek. 

Nieuwsgierig naar wat Hans Siepel schrijft? Kijk dan eens naar dit overzicht. Wil je als bestuurder of als communicatieprofessional je verder verdiepen in de filosofie en kracht van nieuw denken, kijk dan eens naar deze masterclass.